Hamam, suyun ısıtılması suretiyle insanların yıkanması ve temizlenmesi için inşa edilmiş mimari yapılardır. İnsanlık tarihi boyunca çeşitli medeniyetlerde hamam mimarisi inşa edilmiştir. Özellikle Roma Dönemi'nde çok yaygın olan bu mimari yapı, daha çok eğlence yeri karakterine bürünmüştür. Vücut temizliğinin üzerinde özellikle duran İslam dininin etkisiyle Müslümanlar hamam yapılarına önem vermiştir. Şehirlerde hamam yapısı vazgeçilmez bir unsur olmuştur. Türk toplumunun hem inançtan kaynaklanan temizlik anlayışı hem de gelenek ve göreneklerin birleşerek kültürün bir parçası haline gelmiş “Türk Hamamı” ismiyle anılan hamam kültürü oluşmuştur.
Halkın yıkanması amacıyla kamusal yapı olarak inşa edilen hamamlar, Anadolu’da hemen her dönemde inşa edilmiştir. Diyarbakır’da da inşa edilmiş hamam yapıları vardır. Paşa Hamamı bu yapılardan biridir.
Paşa Hamamı (Behram Paşa Hamamı), Diyarbakır’ın on üçüncü valisi Behram Paşa tarafından (1564-1572) yaptırılan külliyenin bir parçası olarak günümüze kadar ayakta kalmayı başaran yapılardan biridir.
Hamam; Suriçi’nin güneydoğusunda, Özdemir Mahallesi, Yeni Kapı Sokak’ta yer almaktadır. Behram Paşa Vakfı’ndan olan yapının inşa kitabesi bulunmamaktadır. Metin Sözen’e göre yapı, külliye içerisinde inşa edilen caminin inşa tarihi göz önüne alındığında en geç XVI. yüzyılın üçüncü çeyreği içinde yapılmış olduğunu ileri sürmektedir. Şevket Beysanoğlu da hamamın 1564-1567 tarihleri arasında inşa olduğunu ileri sürer.
Yapı, kuzey-güney doğrultusunda uzanan, 920 metrekare alana oturan dikdörtgen bir plana sahiptir. Hamam; giriş, avlu, soyunmalık, ılıklık, sıcaklık, su deposu ve külhan bölümlerinden oluşmaktadır. Yapıya giriş güney cepheden sağlanmaktadır. Girişten sonra yapının avlu bölümüne ulaşılır. Avlunun batı yönünde depo ve havlu kurutmak için mekanlar düzenlenmiştir. Soyunmalık bölümüne giriş; avludan iki, havlu kurutma mekânından bir adet olmak üzere üç girişle sağlanmaktadır. Soyunmalık dikdörtgen bir plana sahiptir. Orta kısımda yine dikdörtgen bir havuzu vardır. Bölümün batı yönünde üst katta bulunan soyunma mekanlarına çıkış sağlayan “Şirvan” adı verilen ahşap merdivenler yer alır. Üst katta, ahşaptan yapılmış soyunma mekanları bulunmaktadır. Üst kattaki bu mekanlar alt katta da tekrar edilmiştir. Soyunmalık bölümü, sekizgen kasnağa oturan kubbe ile kapatılmıştır. Kubbenin orta bölümünde yine sekizgen formda bir aydınlık fenerine yer verilmiştir. Kasnakta yapıyı aydınlatmak için pencereler yapılmıştır.
Ilıklık bölümüne giriş, soyunmalık bölümünün kuzey duvarına açılan bir açıklıktan sağlanmaktadır. İki mekândan oluşan ılıklık bölümünün ilk bölümü giriş kısmı iken ikinci bölüm ise batıda yer alan mekândır. Batı yönde bulunan mekânın güney duvarı, içe doğru çokgen olarak yapılmıştır. Ilıklığın doğu yönünde tuvaletler yer almaktadır.
Sıcaklık bölümüne giriş, ılıklığın batı yönüne yapılmış olan mekândan sağlanmaktadır. Sıcaklık dört eyvanlı bir plana sahiptir. Dikdörtgen formlu bölümün dört köşesinde birer halvet hücresi, dört kenarında ise birer eyvana yer verilmiştir. Halvet hücrelerinde kubbe, eyvan bölümlerinde ise tonoz örtü kullanılmıştır. Sıcaklığın orta kısmında sekizgen formunda göbek taşı yapılmıştır. Bu kısmın üzerinde ise yine kubbe örtü vardır.
Sıcaklığın kuzey yönünde bulunan halvet hücresinden dikdörtgen formlu, üzeri tonoz örtülü su deposuna giriş yer almaktadır. Hamamın külhan bölümü, kuzey cephede yer almaktadır. Külhana giriş, hem kuzey hem de batı yönde açılan birer açıklıkla sağlanmaktadır. Dikdörtgen bir plana sahip olan külhanın güneybatı köşesinde yine dikdörtgen planlı küçük bir su deposu bulunmaktadır.
Kaynak : Turizm Ansiklopedisi
