DİYARBAKIR- Diyarbakır'ın tarihi Suriçi bölgesinde bulunan Hadım Ali Paşa Camii, Kassal Camii olarak da bilinir ve Mimar Sinan eseri olarak kaydedilmiştir. Yapının inşa tarihine dair kesin belgeler bulunmasa da, Diyarbakır'ın altıncı valisi Hadım Ali Paşa tarafından 1534-1537 yılları arasında yaptırıldığı düşünülmektedir. Bu cami, medrese, hamam ve zikir yeri gibi küçük bir yapı ile birlikte bir külliyenin parçası olarak inşa edilmiş ve günümüze kadar ulaşmıştır. 1769-1770 yıllarında Şafiiler kısmı eklenmiştir. Cami dışında külliyeye ait olan diğer yapıların Mimar Sinan eseri olduğuna dair yeterli bilgi bulunmamaktadır. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1955, 1974, 1981 ve 2008 yıllarında çeşitli onarımlardan geçirilmiştir. İç mekânı çinilerle kaplı olan yapının çinilerinde yoğun kayıplar oluşmuş olup, 2023 yılı itibariyle külliyedeki diğer yapılarla birlikte yeniden onarım sürecine alınmıştır.
Hadım Ali Paşa Camii, merkezi kubbeli ve kare planlıdır. Ana kubbe tromplarla geçilmiş olup, harim boyutları yaklaşık olarak 22 x 22 metre büyüklüğündedir. Son cemaat yeri 4 sütunlu ve 5 kubbeli, tek kademeli bir mekândır ve üstü kubbelerle örtülmüştür. Taşıyıcı ana duvarların kalınlığı yaklaşık 2 metre dir. Yapının kuzey ve güney cephelerinde ikişer pencere, kuzey cephede giriş kapısı ve güney cephede birer tepe penceresi; doğu ve batı cephelerinde üçer pencere ile birer tepe penceresi bulunmaktadır. Minare son cemaat yerinin doğusunda, kare kaideli ve silindirik gövdelidir. Yapının avlusunda sonradan eklenen bir şadırvan, abdest alma birimleri ve tuvalet bulunmaktadır.
Hadım Ali Paşa Camii, tarihi Suriçi yerleşiminin çeperinde yer alan bir külliyenin parçası olarak günümüzde restorasyon sürecindedir. Çevresel veriler incelendiğinde, yakın çevresinde birçok yeni yapı inşa edilmiş ve dokusu değişmiştir. Ancak çevre verileri açısından kısmen korunduğu belirtilebilir. Malzeme ve yapım sistemi bakımından özgün niteliklerini koruyan yapıda, açık mekân organizasyonu sonradan eklenen şadırvan, tuvalet ve abdest alma birimleriyle değişmiştir. Restorasyon sürecinde bu yapılar göz önünde bulundurulmuş ve caminin bu yönden kısmen korunduğu görülmüştür. Yapının süslemeleri ve bezemeleri büyük oranda tahrip olduğundan restorasyon çalışmaları ile sökülmüş ve yenileme sürecindedir.
