DİYARBAKIR- Bismil isminin kökenine dair üç farklı rivayet bulunmaktadır. İran'dan gelen köle tacirlerinin isyanı, Dicle Nehri'nin oluşturduğu zorlu geçit ve Konya'dan gelen aşiretin yerleşimi. İşte Bismil isminin rivayetleri;
Birinci rivayete göre, yaklaşık 2000 yıl önce İran'dan gelen köle tacirlerinin Bismil'in Kurmuşlu köyü yakınlarında konakladığı ve köleler arasında çıkan bir isyan sonucunda tacirlerin imha edildiği belirtilmektedir. Bu olayın ardından, kafilede bulunanların uzun yıllar eski mağara ve köprünün bulunduğu mevkide kaldığı ve hayvancılık ile balıkçılıkla uğraştıkları tahmin edilmektedir. Dicle Nehri'nin yatak değiştirmesi nedeniyle yerleşim yerlerinin sık sık değiştiği ve bu sebeple harabeleri bulunan Kırk-Piyar mevkiinde 20 evlik bir yerleşim yeri kurulduğu ve buranın "Bistmal" olarak adlandırıldığı belirtilmektedir. İpek Yolu kervancılarının bu mevkiye "Bistmal" dediği ve sonraları adının "Bismil" olarak değiştirildiği rivayet edilmektedir.
İkinci rivayete göre, Evliya Çelebi'nin 1600'lerde Seyahatnamesi'nde anlattığına göre, Dicle Nehri'nin oluşturduğu ve bataklık haline gelen alevyonların, deve kervanlarının zorlandığı bir geçit olduğu ve bu mevkinin "Pismil" olarak adlandırıldığı, daha sonra ise adının "Bismil" olarak değiştirildiği belirtilmektedir.
Üçüncü rivayete göre ise, 1700'lerin başlarında Konya'dan veya Musul'dan gelen bir aşiretin, Of Köyü ve Pamuk Çay karşısındaki Dolama mevkisinde yerleşim alanı kurduğu ve bu aşiretin isminin "Basmil" olduğu ve yerleşim yerine uzun zaman "Basmil" denildiği, Cumhuriyet döneminde ise adının "Bismil" olarak değiştirildiği belirtilmektedir.
Bu üç rivayetin çeşitli zamanlarda ortaya çıktığı ve her birinin farklı detaylar sunduğu ifade edilmektedir. Ancak, Bismil'in isminin "Besmele"yi çağrıştırdığı ve "Bismillah"ın ilk iki hecesi olan "Bismil" olmasının bir mutluluk kaynağı olduğu belirtilmektedir.
Arkeologlar tarafından yapılacak kazılar sonucunda Bismil'in tarihi hakkında daha fazla bilgi elde edileceği tahmin edilmektedir.