DİYARBAKIR- Zinciriye Medresesi, 12. yüzyılda Artuklu Emîri Kutbeddîn Sökmen tarafından inşa edilmiş, kareye yakın dikdörtgen planlı, açık avlulu, sivri beşik tonozlarla örtülü bir medrese olup, günümüzde Kur’ân Araştırmaları Merkezi olarak kullanılmaktadır.
Zinciriye Medresesi, aynı zamanda Sincariye olarak da bilinir. 1198-99 yıllarında inşa edilmiştir. Diyarbakır'ın Sur İlçesi'nde ve Ulu Cami'nin güney-batısında yer alır. Kareye yakın dikdörtgen planlı, açık avlulu, iki eyvanlı ve tek katlı bir medresedir.
Medresenin kuzey cephesinde, beden duvarlarından dışa taşan sivri kemerli taçkapısı ve batı köşesinde bir çeşme bulunur. Diğer cephelerinde dikdörtgen formlu çok sayıda pencere ile doğu cephesinin kuzeyinde küçük bir kapı açıklığı ve yanında dama çıkan bir merdiven kuruluşu yer alır.
Avluya taçkapısından çapraz tonozla örtülü bir giriş eyvanı vasıtasıyla ulaşılır. Ortasında havuz bulunan avluyu dört kenarı boyunca çevreleyen revaklar her kenar üzerinde üç kemerli olup, merkezdeki kemer gözleri daha geniş ve yüksektir. Saçak altlarında aralıklı olarak dizilmiş taş konsollar ve konsolların hemen altında yer alan bir yazı kuşağı, revak cephelerini dört yönde de dolaşmaktadır.
Avlunun güney kenarındaki ana eyvanın doğu kanadında iki, batı kanadında ise üç mekân yer alır. Avlunun güney-doğu köşesinde bulunan ve dehliz şeklinde bir kapıdan geçilerek ulaşılan kare planlı ve kubbe ile örtülü mekânın türbe olabileceği düşünülmektedir; kubbe yükü, köşelere yerleştirilmiş tromplarla lokalize edilmiştir.
Medresenin doğu kanadında dört, batı kanadında ise mihrabı dolayısıyla mescit olabileceği düşünülen bir mekân yer alır. Kuzey kanatta ise giriş eyvanının doğu kanadında iki, batı kanadında ise üç mekân bulunur. Bunlardan batı köşedeki mekân havuzlu olup, tesisatı dış cephedeki çeşme ile irtibatlandırılmıştır.
Yapının çapraz tonozlu giriş eyvanı ve güney-doğu köşesindeki kubbeli hacim dışında, bütün mekânları sivri beşik tonozla örtülüdür.
Medresenin kuzey cephesinin batı köşesinde bulunan çeşmesi, duvarın içine oturtulmuştur; sivri kemerli bir niş içerisinde yer alan çeşmede, kemerin iç yüzünde karşılıklı olarak iki niş, aynalık kısmında iki lüle ve önünde de dikdörtgen yalağı bulunmaktadır.
Medresenin revak cephelerinde, taş üzerine kabartma olarak sülüs hatla yazılmış yazı kuşağında bir ayet yer alır. Harflerin arasında kalan boşluklara, rûmî motifleri ile irtibatlandırılmış kıvrım dallardan ibaret ve girift karakterli bitkisel bezemeler işlenmiştir.
Sarkıt ya da dilimli formlarıyla ilgi çeken revak kemerleri üzerine yine kabartma olarak, stilize edilmiş bitkisel motifler uygulanmıştır.
Çeşitli tarihlerde onarılan medresede son onarımlar sırasında kesme taş ve tuğla kaplamalar yenilenmiş, kuzey-doğu köşesine çatı merdiveni eklenmiş ve yapıya batı cephesinden birleşen konutlar da yıktırılmıştır. Medrese günümüzde "Kur’ân Araştırmaları Merkezi" olarak kullanılmaktadır.
İnşa kitâbesi bulunmamaktadır; ancak, avluyu çevreleyen revaklar üzerinde benna olarak adı geçen İsâ Ebû Dirhem’in, Diyarbakır kalesi kapı ve surlarında da benna olarak adının zikredilmiş olmasından dolayı, medresenin Artuklu Emîri Kutbeddîn Sökmen zamanında ve 1198-99 yılında inşa edilmiş olabileceği düşünülür.
